पुस्तक : संस्कृतिसंचित (Sankrutisanchit)
लेखिका : दुर्गा भागवत (Durga Bhagwat)
संपादन : मीना वैशंपायन (Meena Vaishampayan)
भाषा : मराठी (Marathi)
पाने : २५६
ISBN : 978-93-82364-38-2
दुर्गाबाई भागवत यांच्या वेगवेगळ्या नियतकालिकांमध्ये पूर्वी प्रकाशित झालेल्या लेखांचा हा संग्रह आहे. लोकगीते, लोककथा यांचा त्यांनी केलेला संग्रह आणि त्याचे विश्लेषण हे या लेखांचे मुख्य विषय आहेत.
अनुक्रमणिका
मराठी, प्राकृत, पाली या भाषांमधील गीतं, कथा यांचे संदर्भ या लेखांत आहेत. तसंच छत्तीसगड, छिंदवाडा, बंगाल, सातपुड्यातील गोंड, भिल्ल, कोरकू इ. आदिवासींच्या कथा, गीतं आणि चलिरिती यांचंही विश्लेषण आहे.
हे पुस्तक म्हणजे या कथा किंवा गीतांचा संग्रह नाही. तर या लोकसाहित्याची साहित्यिक, सांस्कृतिक, धार्मिक चिरफाड आहे. वैदिक, पौराणिक संकल्पना आणि या कथांचा संबंध काय , या दोन परंपरंचा एकमेकांवर होणारा परिणाम काय इ. ची चर्चा आहे. काही लेखांबद्दल थोडक्यात सांगतो म्हणजे तुम्हाला कल्पना येईल.
मोर या लेखात वेगवेगळ्या व्यक्तींच्या काव्यात मोराचा कसा उल्लेख येतो, त्याच्या बद्दलच्या दंतकथा काय आहेत याची जंत्री आहे.
"पिवळीच मी पाकोळी की" मध्ये वैदिक काव्यापासून लोकसाहित्यापर्यंत सगळिकडे भुंगा आणि पतंग यांच्याच उपमा सारख्या आहेत पण नेहमी दिसणारे फुलपाखरू मात्र कुठेच आढळून येत नाही हे सिद्ध केलं आहे.
सीता हे पात्र रामायणखेरीज अनेक लोककथांतून दिसतं आणि त्याचा संबंध सुपिक जमिनीच्या रूपकाशी कसा आहे हे "कृषिदेवता सीता"त सोदाहरण स्पष्ट केलं आहे.
तुळशीच्या कुठल्या कुठल्या कथा प्रचलित आहेत आहेत आणि त्यात कशी परंपरांची मिसळण आहे हे त्यावरच्या लेखात दिलं अहे.
"आदिवासींचे आमच्या जीवनातील स्थान" या लेखात आदिवासी आणि ग्रामीण-नागरी हिंदू यांच्या चालिरिती वेगळ्या असल्या तरी त्यांच्यात वैर नव्हते. दोन्ही समजांचचा एकेमेकांशी संबंध आला तेव्हा परंपरांमध्येही एकेमेकांचा प्रभाव पडला. पण ख्रिश्चन मिशनरींच्या धर्मांतरणातून या सहजीवनाला छेद जाऊन संघर्षाचे रूप येत आहे हा धोका त्यांनी १९५० सालच्या लेखात मांडला आहे.
भोंडल्याच्या-हादग्याच्या गाण्यांचा अर्थ लावायचा प्रयत्न केला आहे.
"गाथासप्तशती" मध्ये प्रेमगीतं, विरहगीतं, शृंगारगीतं अहेत आणि संस्कृत साहित्यात दिसणारे स्त्रीपुरुषसंबंधातले नीतीनियम या काव्यात कसे दिसत नाही आणि त्याकाळी प्रेम-श्रुंगार य भावनांना सहित्यात स्थन होतं असं विष्लेषण "प्राचीन मराठी भावगीते" लेखात आहे.
एकूणच हे पुस्तक दुर्गाबाईंच्या चौफेर संशोधनाचा आणि त्यासाठी आवश्यक चौफेर ज्ञान-माहिती संकलनाचा अवाका आपल्यसमोर उघड करतो. देव संकल्पना, नीतीनियम कसे कसे ठरत गेले असतील, बदलत गेले असतील याची जाणीव आपल्याला होते.
पुस्तक संशोधनात्मक, विष्लेषणात्मक असल्याने भाषा बरीचशी जड, संस्कृतसंज्ञाप्रचुर असणारी आहे. लोककथांमध्ये पण इतक्या काल्पनिक आणि चमत्काराच्या गोष्टी अहेत की त्या वाचतान प्रौढ वाचकला काही मजा येणार नाही( पण जर तुम्ही रजनीकांत, बाहुबली वगैरेंचे चहते आसाल तर मात्र तुम्हाला आवडतील :) ). त्या बोधकथाही नाहीत.
लोकगीतं, लोककथा हा ज्यांचा खूपच जिव्हाळ्याचा विषय नाही किंवा संशोधनाचा विषय नाही त्यांना पुस्तकातली चर्चा नीरस वाटू शकते. म्हणूनच हे पुस्तक लोकसाहित्यप्रेमींसाठी नसून लोकसाहित्यसमीक्षाप्रेमी किंवा लोकसाहित्यसंशोधकांसाठी आहे असं मला वाटतं.
----------------------------------------------------------------------------------
मी दिलेली पुस्तक श्रेणी :- वाठीनावाठी ( वाचलं तर ठीक नाही वाचलं तरी ठीक )
----------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------
आवा ( आवर्जून वाचा )
जवा ( जमल्यास वाचा )
वाठीनावाठी ( वाचलं तर ठीक नाही वाचलं तरी ठीक )
नावाठी ( नाही वाचलं तरी ठीक )
----------------------------------------------------------------------------------
No comments:
Post a Comment