निसर्गपुत्र (Nisargaputra)

पुस्तक - निसर्गपुत्र (Nisargaputra)
लेखक - लायल वॉटसन (Lyall Watson)
अनुवाद - निरंजन घाटे (Niranjan Ghate)
भाषा - मराठी (Marathi)
पाने - १४६
मूळ पुस्तक - The Lightning Bird (द लायटनिंग बर्ड)
मूळ पुस्तकाची भाषा - इंग्रजी (English)
प्रकाशन - मेहता पब्लिशिंग हाऊस. फेब्रुवारी १९८९
ISBN - 9789357209465

हे पुस्तक अ‍ॅड्रियन बोशियर (Adrian Boshier) ह्या इंग्लिश तरुणाची विलक्षण सत्यकथा आहे. सोळाव्या वर्षी हा तरुण आफ्रिकेत आला. आपलं पाश्चात्त्य पद्धतीचं शहरी जीवन त्याला आवडत नव्हतं. त्याला आवड होती फिरायची, जंगलात भटकायची. तसा तो फिरला. दक्षिण आफ्रिकेच्या रानावनांत एकटा फिरला. डिस्कव्हरी चॅनल वर "मॅन वर्सेस वाईल्ड" दाखवतात तसं. पण पूर्णपणे खरं. ह्या मालिकेपेक्षाही त्यापेक्षाही कठीण. कारण त्याच्याकडे असायचं फक्त एक चाकू आणि थोडं मीठ. जंगलात राहायचं. मिळेल तिथे झोपायचं. जमेल त्या प्राण्याची, पक्ष्याची, किड्याची शिकार करून खायचं. जणू तो जंगलाशी एकरूप झाला होता. आदिमानव झाला होता. त्यामुळेच जेव्हा त्याचा आफ्रिकेतल्या आदिवासी लोकांशी संबंध आला तेव्हा "गोरा असूनही काळ्यांसारखाच" वागणारा माणूस आदिवासींना जाणवला. त्यांना आश्चर्य वाटलं. मात्र त्या लोकांनी त्याला आपल्यात सामावून घेतलं. त्यातून तो ह्या आदिवासींच्या भाषा शिकला, चालीरीती शिकला. त्यांच्या समजुती, श्रद्धा जाणून घेतल्या. हे सगळं त्याचं स्वान्त:सुखाय चालू होतं. जंगलात हिंडायचं आणि मध्येच शहरात यायचं अशी त्याने वर्षानुवर्षे काढली. एकदा त्याची भेट प्राध्यापक रेमंड डार्ट ह्यांच्याशी झाली. प्रागैतिहासिक आफ्रिका ह्या विषयाचे ते अभ्यासक. अ‍ॅड्रियनने आपले अनुभव सांगितल्यावर किती महत्त्वाची माहिती, पुरावे ह्यातून आपोआप गोळा होतायत हे त्यांना जाणवलं. त्यांनी अ‍ॅड्रियनला मार्गदर्शन करून माहिती गोळा करण्याला दिशा दिली. त्याने जमवलेली माहिती आणि वस्तू हे संग्रहालयात उपयोगी ठरेल ह्या हिशेबाने त्याला आर्थिक मानधनाची सुद्धा तरतूद केली. ह्यातून आपल्या समोर आलं आदिवासीचं भन्नाट जग ! आदिमानवाशी नातं सांगणाऱ्या वस्तू, प्रथा, गुहाचित्रं ह्यांचा खजिना. ह्या सगळ्याचा अर्थ लावण्याचा नवा दृष्टिकोन.

१९७८ मध्ये वयाच्या अवघ्या ३९व्या वर्षी अ‍ॅड्रियनचं निधन झालं. पण त्याने लिहून ठेवलेल्या नोंदी, रोजनिशी, त्याच्या मित्रांच्या मुलाखती ह्यावर आधारित "द लायटनिंग बर्ड" पुस्तक लायल वॉटसन ह्यांनी लिहिलं. त्याचाच हा मराठी अनुवाद. अ‍ॅड्रियन बोशियर चा हात धरून आपण जंगलात फिरतो. कठीण डोंगर चढतो. गुहेत राहतो. सापांशी खेळतो. आदिवासींच्या गावात राहतो. त्यांच्या परंपरा - जादूटोणा शिकतो. आपल्या आजूबाजूला असणाऱ्या प्रत्येक गोष्टीचं नियंत्रण "आत्मे" करतात हा त्यांचा दृष्टिकोन समजून घेतो. कधीच न अनुभवलेलं जग आपण ह्या पुस्तकात अनुभवतो.

पुस्तकात बरीच प्रकरणे आहेत. त्यातल्या निवडक प्रकरणात काय आहे हे थोडक्यात सांगतो.

१) हाडे - आफ्रिकेतल्या मांत्रिकाला "डिंगाका" म्हणतात. त्याच्याकडे वेगवेगळ्या प्राण्यांच्या हाडांपासून तयार केलेले फासे असतात. त्यावर नक्षी असते. असे फासे फेकले की त्यांची जी रचना होते. त्यातून ते भविष्य सांगतात.

२) "लिकोमेंग - गूढ कुजबुज" - भटकंती दरम्यान बोशीयरने हाडाची सुरी वापरली होती. अजूनही आदिवासी ती वापरतात. बोशीयरला त्याचं नवल वाटत नव्हतं. पण प्राध्यापकांच्या भेटीनंतर अशी सुरी हा किती महत्त्वाचा ठेवा आहे हे त्याला उमगलं. त्याचे अजून अनुभव आणि प्राध्यापकांशी भेट ह्याबद्दल हे प्रकरण आहे.

३) खडक - गोल गरगरीत दगड हे सुद्धा आदिमानवांचे आयुध. हे दगड वापरून इतर दगडांना आकार दिला जातो. त्याचा अनुभव.

४) "मोरूतिवा - विद्यार्थी" - जंगलात कसं राहायचं, तगायचं हे शिकण्याचे अनुभव. जंगलात झोपायचं कसं ? तर पोटावर, पाय ना मुडपता. कारण माहितीये? अंग मुडपून झोपलं तर उबेला प्राणी, साप आश्रयाला येतात. एकदा तो सकाळी उठला तर "पफ अ‍ॅडर" नावाचा विषारी साप ! असे शिकारीचे, साप पकडण्याचे रोमहर्षक अनुभव ह्यात आहेत.

५) "पितला - नागाचा जन्म" - विषारी साप, अजगर पकडण्याचे अनुभव. त्यात तो इतका माहीर झाला की आदिवासी त्याला म्हणू लागले "राडिनोगा" - म्हणजे सापांचा बाप.

६) "रक्त" - अफ्रीकनांची "मोया" ही संकल्पना. एखादी गोष्ट वैशिष्ट्यपूर्ण आहे असं वाटलं की त्यात मोया आहे असं म्हणतात. जीवनझरा किंवा आत्मिकबल असं त्याचं स्वैर भाषांतर करता येईल.

७) "फोकोलो - आजार" - बोशीयरला अपस्माराचा त्रास होता. "फिट" यायच्या. पण आफ्रिकन लोकांच्या मते असा आजार म्हणजे उलट दैवी शक्ती. बोशीयरच्या "अंगात येत होतं". त्याला मान मिळत होता.

८) "लेडी बोगो - पाण उतार" आणि "मोहालासना - झुडूप". जंगलात गुहांमध्ये , खडकांच्या निवासस्थानांत बरीच चित्र काढलेली रंगवलेली दिसतात. युरोपियन लोकांनी त्याचा अर्थ लावण्याचा प्रयत्न केला. पण मूळ आफ्रिकन परंपरांची जाणीव नसल्यामुळे काही वेळा चुकीचे अर्थ लावले गेले. बोशीयरला थेट आदिवासींकडून खरे अर्थ कळले. उदा. एका गावाच्या तटावर एक चेहरा, त्याभोवती लंबवर्तुळाकार नक्षीकाम होतं. मुलाच्या जन्माचं हे चित्र आहे. आणि त्याचा अर्थ या गावात सुईण आहे. अशा वेगवेगळ्या आकृत्यांबद्दल ह्या प्रकरणांत आहे.

९) "मोरारा - महान वेल" - आदिवासींना औषधी वनस्पतीचे ज्ञान असते. त्यांचे मांत्रिक करत असलेले असलेले विधी हे थोडे वैज्ञानिक थोडे मनाला उभारी देणारे तर काही खरंच श्रद्धेच्या बळावर सभोवताल समजून घेण्याचे असतात. सरसकट "थोतांड" किंवा अंधश्रद्धा म्हणून त्याची बोळवण करता येणार नाही. हा अनुभव बोशीयरने स्वतः घेतला. त्याने स्वतः मांत्रिकाची दीक्षा घेतली. विधी शिकला. दुसऱ्या मांत्रिकाने केलेली जादू सुद्धा त्याने उलटवून दाखवली.

१०) पुढची प्रकरणे - फिरता फिरता एका गुहेत लपवलेले पारंपरिक नागरे त्याला दिसले. गावकऱ्यांना त्यांनी त्याची माहिती दिली. त्यातून जुन्या परंपरांना उजाळा मिळाला. ह्या नगाऱ्यांचे पुनरुज्जीवन करण्याचे विधी, ते वाजवून पावसाची आळवणी करण्याचे विधी हे प्रसंग त्यात आहेत.

काही पाने उदाहरणादाखल वाचा. फोटोंवर क्लिक करून झूम करून वाचा. 

"रासेबे" नावाची मांत्रिक बोशीयरला मांत्रिक दीक्षा देते, त्याचा अभ्यास शिकवते त्यातला एक प्रसंग 

 

विषारी नागाशी - "मांबा"शी - झटापट

गुहाचित्रांचा अर्थ 

वरची पाने वाचताना लक्षात आलं असेल की मराठी अनुवाद फर्मास जमला आहे. मराठमोळे शब्द वापरले आहेत. त्यांचे विधी किंवा त्यामागचे तत्वज्ञान सांगताना भारतीय संस्कृतीतले शब्द वापरले आहेत. त्यातून नेमका आशय वाचकापर्यंत पोचतो. ह्याबद्दल अनुवादक निरंजन घाटे ह्यांचे मनापासून आभार. 

भारतातही आदिवासी आहेत पण आधुनिक जगाशी ते बऱ्यापैकी जोडले गेले आहेत. त्या तुलनेत आफ्रिकन आदिवासी जास्त पारंपरिक जीवन जगतायत ते मागासलेले आहेत असं आपण म्हणू शकत नाही हेच ह्या पुस्तकाच्या वाचनातून जाणवतं. निसर्गाचे सान्निध्य, त्याची ओळख आणि पूरक जीवनशैली ते जगतायत. निसर्गाचे सौंदर्य आणि क्रौर्य दोन्ही अनुभवत त्यातून शिकत, पंचमहाभूतांची भीती बाळगत ते जगतायत. आधुनिक शहरे, खेडी, पदे, वस्ती, आदिवासी आणि आदिमानव ह्या मानवी सामाजिक बदलाची महत्त्वाची कडी ते आहेत. बोशीयरच्या लिखाणातून ह्या पुस्तकातून ती घरबसल्या अनुभवायची संधी आपल्याला मिळते. चोखंदळ वाचक ती हातची घालवणार नाही.

——————————————————————————-
मी दिलेली पुस्तक श्रेणी :- जवा ( जमल्यास वाचा )
———————————————————————————-




———————————————————————————-
आवा ( आवर्जून वाचा )
जवा ( जमल्यास वाचा )
वाठीनावाठी ( वाचलं तर ठीक नाही वाचलं तरी ठीक )
नावाठी ( नाही वाचलं तरी ठीक )
———————————————————————————-